Prof. Dr. Ayhan BAŞTAN
Ankara Üniversitesi Veteriner FakültesiDoğum ve Jinekoloji Anabilim Dalı Başkanı abastan@ankara.edu.tr
Somatik hücre sayısı 1 mililitre süt içindeki hücre olarak ifade edilmektedir. Somatik hücre sayısı sürü yönetimi, meme sağlığı ve süt kalitesinin değerlendirilmesinde en önemli kriterlerden birisi kabul edilmektedir.
Enfekte meme lobundan alınan süt içindeki SHS’nın yaklaşık %99’u, vücudun temel savunma hücreleri olan lökositlerden oluşmaktadır. Meme enfekte olduğunda vucüt kandan süte nötrofil lökositleri göndererek cevap vermektedir, sonuç olarak süt somatik hücre sayısı artmaktadır. Mastitiste süt somatik hücre sayısındaki artışın 2 nedeni vardır. Bunlardan biri memeden bakterileri uzaklaştırmak, diğeri ise zarar gören süt sentezi yapan epitel hücrelerini onarmak ve onların fonksiyonlarını normale döndürmektir.
Somatik hücre sayısı, meme sağlığı hakkında bilgi sahibi olmak için ilk başvurulan referans değerdir. Somatik hücre sayımı tek bir meme lobundan alınan sütte, tek bir inekten alınan karma sütte, bir sürüden alınan toplam sütte (sürü tank sütü örneklerinden) yapılabilmektedir.
Süt endüstrisi gelişmiş ülkelerde süt kalitesi, sürü tank sütündeki somatik hücre sayısı ve bakteri sayısı ile değerlendirilmektedir. Sürü düzeyinde somatik hücre sayısının izlenmesi için uzun zaman toplanan (son 3 ayın ortalaması) somatik hücre sayısı verilerine ihtiyaç vardır. Çünkü sürü mastitis prevalansındaki artış, tank sütü somatik hücre sayısına yansır. Fakat tank sütü somatik hücre sayısının uzun süreli yüksek olması için sürüdeki ineklerde mastitis prevalansı uzun süre yüksek seyretmelidir. Sürü somatik hücre sayısı verileri birçok amaç için kullanılmaktadır. Bu amaçlar;
1. Sürüde subklinik mastitis prevalansını izlemek (özellikle bulaşıcı mikroorganizmaların neden olduğu),
2. İneklerde bireysel enfeksiyonun süresi ve şiddetini değerlendirmek,
3. Mastitise yol açan patojenleri araştırmak (bulaşıcı mı veya çevresel mi diye),
1. Doğum öncesi ve sonrası meme sağlığı yönetimi yönetimi hakkında alınacak önlemleri belirlemek,
Bunların yanısıra somatik hücre sayımı, çiğ süt kalitesi ve çiftliklerde üretilen sütün hangi hijyenik koşullarda üretildiği ve pastörize sütün saklanma süresi hakkında bilgi verir.
Sürü tank sütü somatik hücre sayısı, süt kalitesi için en sık başvurulan referans değerdir. Avrupa Ülkeleri ve Amerikada çiftlik sahiplerine periyodik olarak tank sütü somatik hücre ve bakteri sayısı sonuçları verilir. Bu sonuçlara bakarak işletme yönetimi ürettikleri sütün kalitesi hakkında bilgi sahibi olur ve daha kaliteli süt üretmek için neler yapması gerektiğine karar verir.
Günümüz koşullarında yetiştiriciler ürettikleri sütlerine alıcı bulabilmek ve süt satışından kar edebilmek için sürekli yüksek kaliteli süt üretmek zorundadır ve bu amaçla hedef; somatik hücre sayısı 200.000 hücre/ml’nin altında süt üretmektir.
Sürü tank sütü somatik hücre sayısına bakılarak % süt verim kaybı, enfekte meme ve subklinik mastitis oranı hakkında bilgi edilinebilmektedir. Aşağıda tabloda sürü tank sütü somatik hücre sayısı ile süt verimi kaybı, enfekte meme lobu oranı ve subklinik mastitis oranı arasındaki ilişki gösterilmiştir.
Sürü tank somatik hücre sayısının 400.000 hücre/ml’den yüksek olması, sürüde problem olduğunun göstergesidir. Bu durumda sürü içindeki inekler somatik hücre sayısı yönünden bireysel değerlendirilmeli, sorunlu inekler belirlenerek tedavi edilmelidir. Şu noktayı önemle vurgulayacak olursak, tank sütü somatik hücre sayısı sonuçları, sürüde mastitis probleminin olup olmadığına karar vermeye yardımcı olur. Oysa problemin gerçek kaynağının ortaya konulması için bireysel SHS verilerine ihtiyaç vardır.
Sürü tank sütü somatik hücre sayısını etkileyen en önemli faktör, sürüdeki subklinik mastitis düzeyidir. Sürüde subklinik mastitisli inek sayısı arttıkça, sürü ortalama somatik hücre sayısı da artacaktır.
Sürü ortalama somatik hücre sayısı enfeksiyon kaynağının belirlenmesinde sınırlı da olsa bilgi vermektedir. Yapılan bir çalışmada somatik hücre sayısı ortalaması 150.000 hücre/ml olan sürüler ile 700.000 hücre/ml olan sürüler, klinik mastitis görülme oranı bakımından karşılaştırılmış; somatik hücre sayısı 150.000 hücre/ml olan sürülerde, klinik mastitis insidensi daha yüksek bulunmuştur. Özellikle somatik hücre sayısı düşük sürülerde, çevresel streptokoklar ve E. coli’ye bağlı klinik mastitislere sık rastlanmaktadır. Somatik hücre sayısı 700.000 hücre/ml’nin üzerindeki sürülerdeki klinik mastitislerin sebebi genellikle S. aureus ve S. agalactia’dır.
Bulaşıcı veya çevresel etkenlere bağlı mastitisler, bazı özellikleri bakımından birbirinden farklılık göstermektedir. Farklılıklar şunlardır;
1. Bulaşıcı patojenler çoğunlukla uzun süreli subklinik mastitise neden olur ve bu enfeksiyonlarda nadiren klinik bulgular görülür, süt normal görünümdedir. O nedenle bu ineklerden sağılan süt, sağlıklı ineklerden sağılanlar ile karıştırılır.
2. Çevresel mikroorganizmalar genellikle kısa süreli ve klinik mastitise yol açarlar. Süt anormal görünümdedir. Bu sütleri yetiştiriciler sağlıklı ineklerden sağılan süt ile karıştırmazlar.
3. Çevresel mikroorganizmalar süt somatik hücre sayısında pek artışa yol açmaz, SHS’de artış olursa de kısa sürelidir.
4. Bulaşıcı patojenlere bağlı mastitislerde SHS uzun süre yüksek seyreder.
5. Çevresel mikroorganizmalar sıklıkla kuru dönemde mastitislere yol açar.
6. Bulaşıcı etkenler laktasyon ortasından sonuna doğru mastitislere neden olur.
Sürü tank sütü somatik hücre sayısını düşürmek için çiftlik yönetim ekibinin sistematik bir yaklaşımda bulunması gerekmektedir. Klinik mastitisler sütün görünümünde değişiklik yaptıklarından kolayca teşhis edilir. Oysa somatik hücre sayısı verileri olmadan subklinik mastitis tanısı imkansızdır. Bu yüzden mastitisten kaynaklanan parasal kaybı azaltmak ve en yüksek fiyata, kaliteli süt satabilmek için SHS verilerinin toplanması ve bu verilerden yararlanılması zorunluluktur.
Sürü meme sağlığı hakkında bilgi sahibi olmak için sürü tank sütü örneğinde somatik hücre ölçümü yapılmalıdır. Tank sütü somatik hücre sayısı 200.000 hücre/ml’nin üzerinde ise o sürüde kesinlikle mastitisli inek veya inekler bulunmaktadır.
Küçük bir sürüde, tek bir inekte bile mastitis olması sürü tank sütü somatik hücre sayısını yükseltir. Oysa büyük sürülerde 1veya 2 inekten sağılan mastitisli süt, tank sütü somatik hücre sayısında belirgin bir artışa neden olmaz.
Somatik hücre sayısı yüksek sürülerde gerekli önlemler alındıktan sonra arka arkaya yapılan 2-3 ölçümde, somatik hücre sayısının düşmesi sorunun çözüldüğünü gösterir.
Sürü somatik hücre sayılarını alınan önlemler veya tedaviden sonra değerlendirmek için ya somatik hücre sayısı 200.000 hücre/ml’nin üzerindeki ineklerden bireysel somatik hücre sayımı yapılır ya da bu ineklere CMT uygulanarak, sonuç hakkında bir yorumda bulunulur.
Çevresel patojenlerden kaynaklanan mastitisler, bulaşıcı patojenlerden kaynaklanan mastitislere göre kısa sürelidir. Mastitise yol açan primer patojen çevresel bakteriler olduğunda, sürüde yeni enfeksiyon oranını azaltacak etkin koruma önlemlerinin alınmasıyla tank sütü somatik hücre sayısı hızlı bir şekilde düşer. Oysa bulaşıcı etkenlere yönelik oluşturulan kontrol programlarının uygulamaya koyulmasından sonra tank sütü somatik hücre sayısı kademeli bir düşüş gösterir.
Sürü tank sütü somatik hücre sayısını düşürmek için en etkili yöntem bulaşıcı patojenlerle enfekte olan kronik mastitisli ineklerin sürüden uzaklaştırılmasıdır.
Bulaşıcı mastitisleri önlemeye yönelik mastitis kontrol programları; yeni enfeksiyonları önlemekten ziyade enfekte olan inekleri sürüden uzaklaştırmaya odaklıdır. İşletmeler için meme sağlığı açısından hedef; sürüdeki ineklerin %85’inin somatik hücre sayısı 200.000 hücre/ml veya daha düşük ve her ay yeni şekillenecek subklinik mastitis oranı %5’ten daha az olmasıdır.
Sürü tank sütü somatik hücre sayısının yüksek olması kadar, düşük olması da sürü meme sağlığı bakımından sorunlara yol açabilir. Sürü tank sütü somatik hücre sayısı düşük sürülerde, özellikle klinik mastitis insidensi yüksektir. Yapılan çalışma sonuçlarında, sürü veya bireysel somatik hücre sayısının 400.000 hücre/ml düzeyinde olmasının, koliform etkenlere bağlı mastitislere karşı koruyucu etki yaptığı bildirilmiştir.
Sürü tank sütü somatik hücre sayısındaki artışın en önemli nedeni; sürüde belirli oranda subklinik enfekte inek bulunmasıdır. Tank sütü somatik hücre sayısı yüksek olduğunda süt alıcı firmalar bu sütlerin alımına gönülsüz davranırlar veya birtakım ceza verirler. O nedenle süt üreten çiftlikler kaliteli (somatik hücre sayısı kabul edilebilir sayıda) süt üretmek zorundadır.
Tank sütü somatik hücre sayısını düşürmek için şu önlemler alınmalıdır.
1. Düzenli aralıklarla (ayda bir) somatik hücre sayımı yapılmalı, somatik hücre sayısı uzun süre yüksek olan ineklerden alınan örneklerinin bakteriyolojik muayenesi yapılarak, somatik hücre sayısında artışa neden olan bakteri tesbit edilmelidir.
2. Her sağım öncesi ve sonrası meme başları dezenfektan bir solüsyona daldırılmalıdır. Özellikle sağım sonrası yapılacak meme başı dezenfeksiyonu ile sağım sırasında meme başı derisine bulaşan bakteriler yok edilir. Bu uygulamaya düzenli şekilde her sağımdan önce ve sonra devam edilmelidir.
3. Her ineğe kuru dönem tedavisi yapılmalıdır.
4. Sağım makinalarının iç lastikleri 2500 sağımda veya her 6 ayda bir değiştirilmelidir.
5. Sağımcılar sağım sırasında bulaşmayı önlemek için temiz eldiven giymelidir. Eldivenler sağım grupları değiştiğinde yenilenmelidir.
6. Klinik mastitisler erken saptanmalı ve tedavi edilmelidir.
7. Sağım makinası yılda 2 kez yetkili servisce kontrol edilmeli, fonksiyon hataları varsa düzeltilmelidir.
8. Enfeksiyonun diğer ineklere bulaşmasının önlenmesi için klinik mastitisli veya somatik hücre sayısı yüksek ineğin sağımından sonra sağım başlıkları dezenfekte edilmelidir.
9. S. aureus ile enfekte aynı zamanda somatik hücre sayısı uzun süre yüksek seyreden 4 veya daha yukarı laktasyon evresinde olan inekler kesilmelidir.
10. Mümkünse sürü dışarıya kapa olmalıdır. Sürüye yeni inek satın alınacaksa, satın almadan önce ineklerin laktasyon kayıtları incelenerek somatik hücre sayısı düşük, aynı zamanda bakteriyolojik muayenede bulaşıcı patojenlerce negatif inekler satın alınmalıdır.
11. Mastitis patojenlerine karşı aşı yapılmalıdır.
Sürü ortalama somatik hücre sayısını düşürmek için sürüden uzaklaştırma en etkili ve hızlı çözüm yöntemidir. Her zaman sürü somatik hücre sayısında artışa neden olan inek veya inekleri kesime göndermek rasyonel bir yaklaşım olmayabilir. Bu nedenle uzun soluklu ve kararlı önlemler uygulamak daha akılcı olacaktır. Fakat bu önlemler ile sürü somatik hücre sayısının aniden düşmeyeceği gerçeği de hiçbir zaman unutulmamalıdır. Sürü somatik hücre sayısındaki düşüş hızı birçok faktörce etkilenmektedir. Bu faktörler;
1. Mevcut enfeksiyonun türü
2. Sürüde enfekte inek oranı
3. Kontrol önlemlerinin ne ölçüde ve titizlikle uygulandığı
4. Sürüden ayırıp kesime sevketme politikası
5. Çiftçinin mali durumu ve önerileri dikkate alma ve uygulama arzusu
Tank sütü örneklerinin sonuçları alındıktan sonra doğru yorumlanmalı ve hedef değer ile karşılaştırılmalıdır. Aşağıda tabloda sürü tank sütü analiz sonuçları ve hedef gösterilmiştir.