Coronaviridae ailesinin Orthocoronavirinae alt ailesinde, alfakoronavirüsler, deltakoronovirüsler, gamakoronovirüsler ve betakoronovirisler olmak üzere 4 ayrı genusu (cins) bulunmaktadır.
Bunlardan Alfakoronavirüsler; insan, yarasa, domuz, kedi ve köpekleri enfekte eden 17 ayrı virüs türünü içermektedir. Deltakoronavirüsler; yaban ördeği, bülbül, gece balıkçılı, saz tavuğu ve ispinoz gibi kuş türlerini enfekte eden toplam 7 virüs türünü içerir. Gamakoronavirüsler; kanatlılar ve balinayı enfekte eden 2 ayrı virüs türünü içerir. Tavuklarda infeksiyöz bronşitise neden olan bir enfeksiyondur.
Betakoronavirüsler cinsi altında yeni bir virüs tanımlanmıştır. Son yirmi yılda 2002’de SARS-CoV, 2012’de MERS-CoV ve 2019’da SARS-CoV-2 salgını ortaya çıktı. MERS’in tek hörgüçlü develerden insanlara, SARS’ın ise misk kedileri veya yarasadan insanlara geçtiği bildirilmiştir.
Son paylaşılan bilimsel yayınlar incelendiğinde bir yarasa koronavirüsü ile SARS COV-2’nin %96 oranında benzerlik gösterse de COVID-19 yayılımında veya kökeninde hangi hayvanların rolü olduğu netlik kazanmamıştır. Bu nedenle diğer hayvanlarda tespit edilen koronavirüslerle genetik analizler yapıldıkça tahmini köken belirlenebilir.
COVID-19 salgını konusunda bilgi kirliliğini önlemek amacıyla bazı konuların belirtilmesinde fayda bulunmaktadır. Koronavirüsler birçok canlı türünü enfekte edebilmektedir. Koronavirüslerin sadece bazı türleri hem insanlarda hem de hayvanlarda hastalık yapar iken, birçok türü sadece hayvanlarda hastalığa neden olmaktadır. Örneğin sığır koronavirüsleri (Bovine coronavirus) sadece sığırlarda, kedi koronavirüsler (Feline Coronavirus-FIP), köpek koronavirüsleri (Canine coronavirus) tavuklarda infeksiyöz bronşitise neden olan diğer bir korovirüstür ve sadece belirtilen bu canlılarda hastalık yapmaktadır.
Bu virüslerin hepsinin de kendine özgü bir bulaşma döngüsü ve konakçı spektrumu bulunmaktadır. Bu nedenle de bir bilgi kirliliği oluşmaktadır. Evcil hayvanlarda çok uzun yıllardır görülen bu koronavirüslerin insanlarda neden olduğu bir salgın bulunmamaktadır.
Dünya Hayvan Sağlık Örgütü (OIE) tarafından paylaşılan bilgilerde, evcil hayvanlardaki durum şu şekilde anlatılmaktadır. Hong Kong’ta, 26 Şubat tarihinde COVID-19 pozitif bir insanın evinde bulunan 17 yaşındaki bir köpekte SARS-COV-2 tespit edilmiştir. Elde edilen veriler ışığında, uzmanlar tarafından bulaşmanın hayvan sahibinden köpeğe doğru olduğu yorumlanmıştır. Köpek ise hiçbir klinik belirti göstermemiştir. Hastalığın yayılmasında köpeklerin bir rol oynadığına veya köpeklerin bu hastalığa yakalandıklarına dair hiç bir kanıt yoktur. Farklı hayvanların COVID-19 virüsü ile hastalanıp hastalanmayacağı ve mekanizmasının anlaşılabilmesi için daha fazla çalışmanın yapılmasına ihtiyaç vardır.
COVID-19 yayılmasının sebebi insandan insana bulaşmadır. Şimdiye kadar, evcil hayvanların hastalığı yayabileceğine dair bir kanıt bulunmamıştır.
Hayvanlara dokunurken, bakımları yapılırken temel hijyen ve biyogüvenlik kurallarına her zaman uyulmalıdır. Bu kurallar; hayvanlara yaklaşmadan önce veya sonra ve hayvanların yemlerine, eşyalarına dokunmadan önce ve sonra ellerin yıkanmasını ve çok yakın temastan kaçınmayı içerir. Bu kurallar sadece bu salgına özel olmayıp hayvanların ve insanların sağlığının korunması için her zaman uygulanması önemlidir.
COVID-19 hastası olan ya da tıbbi gözetim altında bulunan kişiler, evcil hayvanlarıyla yakın temastan mümkün olduğunca kaçınmalı ve başka biri hayvanlarla ilgilenmelidir. Eğer hasta kişiler kendi hayvanlarıyla ilgilenmek zorundaysa belirtilen biyogüvenlik ve hijyen kurallarına uymalı ve mümkünse maske takmalıdır.
COVID-19’un hayvandan hayvana bulaşması ile ilgili bir kanıt olmamasına rağmen COVID-19 yönünden pozitif bulunan hayvanların diğer hayvanlardan uzak tutulması yapılabilecek en iyi uygulamadır. Belirtilen bu paylaşımlar Dünya Hayvan Sağlık Örgütü tarafından yapılmıştır.
Yeni ve yeniden ortaya çıkan hastalıkların daha çok hayvan kaynaklı olduğu görülmektedir. Yaban hayatında yapılan araştırmalar arttıkça elde edilecek veriler ile ileride olası insan ve hayvan salgınlarına neden olabilecek virüslerin erken tespiti sağlanabilecektir. Örnek vermek gerekirse SARS, MERS gibi koronavirüs enfeksiyonları, Ebola, Marburg, Lassa Fever, Kırım Kongo Kanamalı Ateşi, Kuduz, Zika virüsü ve Batı Nil virüsü gibi dünyada insan sağlığını çok ciddi şekilde etkileyen viral hastalıkların yaban hayatı ve/veya hayvan ile ilişkili olduğu görülmektedir. Bunun dışında Şarbon, Tüberküloz gibi birçok bakteriyel ve birçok paraziter zoonotik hastalıklar insanları etkileyerek toplumda korku ve paniğe neden olmaktadır.
COVID-19’un kaynağının hayvanlar olduğu düşünülse de hastalığın nereden ortaya çıktığı kesin olarak tespit edilebilmiş değildir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA), Amerika Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) ve diğer uluslararası kuruluşlara göre henüz COVID-19 salgınının gıdalarla bulaştığına dair herhangi bir bilimsel delil yoktur. Ayrıca COVID-19 ile benzer hastalıklar olan SARS ve MERS’te de gıda kaynaklı bildirilmiş bir vakaya rastlanmamıştır. Ancak virüsün yüzeylerde ve cisimlerde uzun bir süre canlı kalabildiği ve bu cisimlere temas eden kişilere bulaşabildiği bilinmektedir. Genel olarak, koronavirüsler -20°C’de donmuş ortamlarda iki yıla kadar enfeksiyöz karakterlerini koruyabilmektedir. SARS-CoV ve MERS-CoV üzerinde yapılan çalışmalar, bu virüslerin sıcaklık, nem gibi parametrelerin kombinasyonuna bağlı olarak günlerce farklı yüzeylerde kalabileceğini göstermiştir. Bu noktada gıdaları da bir cisim gibi düşünmek mümkündür. Bu nedenle COVID-19’un bulaşmasının önlenmesi için genel gıda hijyeni tedbirlerine uyulması tavsiye edilmektedir. Bu noktada açıkta satılan gıdaların toz-toprak, kirli yüzeyler veya kişilerce teması engellenmelidir. Öncelikle hastalık belirtisi gösteren personelin gıda işletmelerine girişi sınırlandırılmalıdır. Başta hayvansal gıdalar olmak üzere gıda işletmelerinde çalışanların el temizliği ve hijyenine dikkat etmeleri gerekmektedir. Koronavirüsler pişirme sıcaklıklarına (70°C) duyarlıdır. Dolayısıyla hayvansal gıdaların iyice pişirildikten sonra tüketilmesi önerilmektedir. Ayrıca çiğ tüketilecek gıdalar ile pişirildikten sonra tüketilecek gıdaların birbirine temas ettirilmemesi çapraz bulaşmaların önlenmesi açısından önem taşımaktadır. Gıda işletmelerinin özellikle sıklıkla temas edilen yüzeylerinin düzenli olarak temizlenmesi COVID-19’udan korunma tedbirleri arasında yer almaktadır.
Hayvandan insana geçen zoonotik hastalıklarla mücadele amacıyla
dünyada “Tek Sağlık” konsepti ortaya çıkmıştır. Dünya Sağlık Örgütü
(WHO), Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü (OIE), Birleşmiş Milletler Gıda ve
Tarım Örgütü (FAO) tarafından “Tek Sağlık” konsepti adı altında
insanlar, hayvanlar ve çevre için sağlık hizmetlerinin her alanında
disiplinlerarası işbirliklerini ve iletişimi genişletmek için dünya
çapında bir strateji oluşturulmuştur. Ayrıca, ortak ve hızlı hareket
edilmesi, etkin kararların verilmesi için çalışma komiteleri de
kurulmuştur. Son olarak bu üçlü yapı tarafından “Üçlü Zoonoz Kılavuzu”
(TZG) oluşturulmuştur. Bu kılavuzda sunulan Tek Sağlık yaklaşımının
kullanılması, ülkelerin sınırlı kaynaklardan en iyi şekilde
yararlanmasına yardımcı olmakta ve küçük üreticilerin geçim kaynakları,
zayıf beslenme, ticaret ve turizmin kısıtlanması gibi dolaylı toplumsal
kayıpları azaltabilmektedir. Ülkelerin bu kılavuzu kullanarak; çok
sektörlü, Tek Sağlık koordinasyon mekanizmaları, stratejik planlama ve
acil durum hazırlığı, gözetim ve bilgi paylaşımı, eşgüdümlü soruşturma
ve yanıt, zoonotik hastalık tehditleri için ortak risk değerlendirmesi,
risk azaltma, risk iletişimi ve topluluk katılımı, işgücü geliştirme
konularında ulusal kapasitelerini arttırabilecekleri kılavuzda
belirtilmiştir. Tek Sağlık yaklaşımları ile sektörler ve disiplinler
arasında birlikte çalışarak insan ve hayvan hayatları kurtarılır, geçim
kaynakları sağlanır ve küresel sağlık sistemlerimiz sürdürülebilir bir
şekilde iyileştirilebilir.
Koruyucu hekimlik, veteriner hekimlerin en önemli hizmetlerinden biri olup, hastalıkların hayvanlara ve insanlara gelmeden önce gerekli önlemlerin alınmasını sağlamaktadır.
Yine yaban hayvanı ticaretinin yasaklanması hem yaban hayatının korunmasında hem de hastalıkların yayılımının önlenmesinde etkili olacaktır.
Ülkemizin, COVID-19 salgınında verdiği kararlar bu işi ne kadar ciddiye alınması gerektiğini göstermektedir. Salgının, ülkemizde yayılmadan gerekli önlemlerin aktif hale getirilmesi olası bulaşma riskini düşürmüştür. Veteriner Hekimlerin viral hastalıkların teşhisi, epidemiyolojisi ve karantina önlemleri konusunda çok büyük tecrübeleri bulunmaktadır. Veteriner Hekimler, Zoonotik hastalıklar konusunda hayvanlarda yaptıkları çalışmalar ile sağlık camiasına ışık tutup erken uyarı yaparak önlemlerin alınmasını sağlamaktadır. Buna geçmişte viral bir pandemi olan sığır vebası örnek gösterilebilir. Bu hastalıkla, daha dünyada yok iken yerli aşısı üretilerek mücadelesinde başarılı olunmuş ve hastalık, ülkemizde ve tüm dünyada eradike edilmiştir.
Ülkemizde veteriner hekimler tarafından Veteriner Kontrol ve
Araştırma Enstitüleri’nde hayvanlar için viral ve bakteriyel aşılar
üretilmekte, yapılan çalışmalar uluslararası standartlara uygun olarak
gerçekleştirilmektedir. Hayvanlarda tespit edilen bu yeni virüsün
bulunmasında veteriner hekimlerin çok büyük katkıları bulunduğundan tüm
dünyada olduğu gibi ülkemizde de tecrübelerine ihtiyaç bulunmaktadır.
İleride ülkemizde ve dünyada ortaya çıkacak zoonotik hastalıkların
yayılımının erken safhada önlenmesi, gerekli hazırlıkların önceden ve
hızlı bir şekilde yapılması için beşeri tıp hekimleri ve veteriner
hekimlerin içinde olduğu bir yapının oluşturulmasına ihtiyaç olduğu bir
kez daha ortaya çıkmıştır. Başarılı ve hedeflenen “Tek Sağlık”
uygulamaları için, gerek Sağlık Bakanlığı, gerekse Tarım ve Orman
Bakanlığı bünyesinde yeni bir yapılanma zorunlu hale gelmiştir. Bunun
için Sağlık Bakanlığında acilen Veteriner Halk Sağlığı Başkanlığı
kurulmalıdır. Sağlık bilimleri alanında yüksek lisans diploması ile
mezun olan veteriner hekimler’in modern dünyada olduğu gibi istihdam
edilmeleri zoonoz karakterli salgınların takibi, kontrol ve önlenmesinde
oldukça önemlidir.
Hayvan sağlığı, Hayvan Refahı, Veteriner Halk Sağlığı, Çevre Sağlığı,
Gıda Güvenliği, Sınır Aşan Hastalıklar ve Biyogüvenlik gibi konularda
etkin, yetki ve sorumluluk kargaşası yaşanmayan, bütüncül, motivasyonu
yüksek gelişmiş ülkelerde olduğu gibi uluslararası sözleşmelere,
kurallara ve kabullere uygun Veteriner Hekimlik Otoritesinin yani
Veteriner İşleri Genel Müdürlüğü’nün Tarım ve Orman Bakanlığı bünyesinde
oluşturulması kaçınılmaz hale gelmiştir.
Ayrıca Büyükşehir belediyelerinde Veteriner işleri Daire Başkanlıkları,
diğer İllerde Veteriner İşleri Müdürlüklerinin ihdas edilmesi
gerekmektedir.
Kamuoyuna saygıyla duyurulur.
Ali EROĞLU
TVHB Merkez Konseyi Başkanı
